GIBRALTAR - Op 4 juli 1943, amper 16 seconden na de start, stort bij Gibraltar een Brits vliegtuig in zee. Onder de doden is de Poolse generaal en premier in ballingschap Wladislaw Sikorski. Een 'pain in the ass' voor de geallieerden wiens dood op dat moment niet slecht uitkwam, want Sikorski zorgde voor spanningen tussen de Westelijke geallieerden en Stalin.
Sikorski, een ervaren militair, was in Londen de Poolse premier in ballingschap en streed daar met verve voor de Poolse belangen. Die zaten al sinds het uitbreken van de oorlog zwaar in de knel toen Hitler en Stalin het land verdeeld hadden en het oostelijke deel van Polen kort na de Duitse inval van 1 september vanaf 17 september 1939 door de Sovjets was ingenomen.
Sikorski's regering was een geallieerde bondgenoot maar zat tussen hamer en aambeeld, omdat Stalin in het door hem bezette deel van Polen de dienst uitmaakte.
Polen verdeeld
Die situatie veranderde enigszins na de Duitse inval in de Sovjet-Unie van 22 juni 1941: Sikorski tekende toen een overeenkomst met de Russische ambassadeur in Londen over de vrijlating van de Poolse krijgsgevangenen in de Sovjet-Unie. Uiteindelijk lieten de Sovjets zo'n 80.000 Poolse gevangen gaan, die via Kazachstan en Iran naar Palestina reisden om daar een nieuwe legereenheid te vormen: het Poolse Tweede Korps.
Tegelijkertijd met de vrijlating kwam een nieuwe kwestie in beeld die de relatie tussen de Polen en de Sovjets - die toch al niet best was - verder onder druk zette en zorgde voor spanningen in het geallieerde kamp: het lot van tienduizenden Poolse officieren die in Russische gevangenschap waren verdwenen. De vragen over hun lot, worden door de Russen niet beantwoord.
De gruwel van Katyn
De gruwelijke waarheid komt aan het licht als de Duitsers in april 1943 in de bossen van Katyn, buiten Smolensk stuiten op enorme massagraven met daarin de lichamen van zo'n 22.000 Poolse officieren, burgers en intellectuelen. Vermoord door de Sovjets, zeggen de Duitsers, die flink uitpakken met de vondst. De Duitse conclusie wordt later bevestigd door een internationale onderzoekscommissie onder toezicht van het Rode Kruis.
Katyn: opgegraven lichamen in afwachting van verder onderzoek - publiek domein
Alle slachtoffers blijken met de handen op de rug gebonden te zijn vermoord met een nekschot, een bekende executiemethode van de Sovjet geheime dienst NKVD. De Russen houden vol dat de gruweldaad is gepleegd door de Duitsers en krijgen daarin steun van de Britten en de Amerikanen; de zo belangrijke alliantie met Stalin mag niet op het spel worden gezet.
Dood door mysteries omgeven
Korte tijd later verongelukt Sikorski en zijn opvolger loopt in de lijn van de Britten en Amerikanen. De dood van Sikorski voedt tal van complottheorieën Moest hij dood, was hij een bedreiging voor de geallieerde eenheid? En er zijn meer verhalen: naast het toestel van Sikorski stond vlak voor de crash een Russisch toestel, Sikorski zou al dood zijn geweest voordat zijn toestel crashte en op zijn hals zouden sporen van wurging zichtbaar zijn geweest.
Katyn: een van de immense blootgelegde massagraven - publiek domein
Geallieerden dekken de waarheid toe
De kwestie Katyn blijft een heet hangijzer in de relatie tussen met name de Britten en de Polen en speelt ook mee in de gespannen verhoudingen tijdens operatie Market Garden van 1944 en daarna.
Zelfs tijdens de processen van Neurenberg in 1946 blijven de geallieerden de Duitsers als verantwoordelijken aanwijzen, allemaal om de relatie met Stalin goed te houden. De opeenvolgende communistische regeringen in Oostblokland Polen verzwijgen de kwestie decennia lang.
Eindelijk openheid
Het is uiteindelijk de Sovjet-Unie zelf die in 1990 de verantwoordelijkheid erkent. Twee jaar later, de Sovjet-Unie is uiteen gevallen, overhandigt de regering van Jeltsin alle relevante documenten, waaronder het bevel van NKVD-chef Beria om de gevangenen te doden. Jeltsin legt een jaar later een krans bij het Katyn-monument in Warschau.
De open wond die Katyn heet werd in 2007 op indrukwekkende wijze verfilmd door regisseur Andrzej Wajda.
