Veenendaal was in de Tweede Wereldoorlog een van de laatste Nederlandse steden die bevrijd werden. Na de Duitse nederlaag hadden Nederlandse SS'ers zich daar verschanst.
5 mei, bevrijdingsdag, is een datum die in de vaderlandse geschiedenis verankerd ligt. Op die dag in 1945 onderhandelde de Duitse bezetter in Hotel De Wereld in Wageningen over de capitulatie van de troepen in Nederland. Maar het duurde in Veenendaal, hemelsbreed tien kilometer verderop, nog tot 9 mei voor de vlag uit kon.
Geen mannen opofferen
"Vanuit het hele land klonterden vluchtende Nederlandse SS'ers hier samen. Ze terroriseerden de bevolking", zegt historicus Constant van den Heuvel. "In Ede stonden de Canadezen klaar om door te drukken. Het probleem was alleen dat het om artillerietroepen ging. Die waren niet getraind om huis-aan-huis straten te zuiveren. Ze wisten dat de oorlog bijna gewonnen was. Ze wilden op dat moment geen mannen opofferen voor Veenendaal. Daardoor werd deze stad de laatste plek op het vasteland waar ze de bevrijding konden vieren."
Canadese militairen bij een bosrand in Veenendaal, mei 1945. Foto: Collectie Het Utrechts Archief
De SS'ers zaten in de laatste dagen van de oorlog nog relatief veilig in Veenendaal. Niemand deed ze iets. Maar ook zij wisten dat het einde naderde. "Ze grepen daarom massaal naar de fles", aldus Van den Heuvel. "En dat zorgde voor hele nare incidenten in de stad." Zo ging de Vaartbrug, de huidige Van Schuppenbrug, op zondag 6 mei per ongeluk de lucht in.
Enorme knal
"Twee jonge Hollandse SS'ers wilden de springladingen weghalen, maar ze deden dat nogal onvoorzichtig", zegt Van den Heuvel. "Volgens de overlevering waren ze behoorlijk aangeschoten. Er volgde een enorme knal waarbij ze beiden om het leven kwamen. Een paar straten verderop vonden bewoners van een huis in de dakgoot van één van hen een laars met een voet."
Kinderen na de bevrijding van Veenendaal bij de vernielde Vaartbrug. Foto: Collectie Historische Vereniging Oud Veenendaal
De explosie had nog veel meer levens kunnen eisen. "De kerktijden waren op last van de SS vervroegd. Tientallen kerkgangers liepen kort voor de ontploffing nog over de brug. Dat was een Godswonder", aldus Van den Heuvel. "Uiteindelijk zorgde de kapotte brug er voor dat toen de Canadezen eenmaal in Veenendaal waren, ze niet naar het zuidelijke deel van de stad konden. Juist daar zaten veel SS'ers in de sigarenfabriek. Pas op 10 mei konden die ontwapend worden."
Buurtkinderen op straat
Op 7 mei voltrok zich op de Molenstraat een nieuw drama. De toen 14-jarige Dick van de Loosdrecht speelde met buurtkinderen op straat toen ineens SS-officier Evert Verton opdook. "De straat lag net als toen op een heuvel", herinnert Van de Loosdrecht zich. "Daardoor zagen we eerst niet goed wie er aan kwam rijden. Maar al snel zagen we die SS-pet. De angst van de oorlog zat er nog enorm in, dus wat doe je? Weghollen!"
Afmars van gevangen SS'ers in Veenendaal. Midden vooraan loopt Untersturmführer Evert Verton. Foto: Collectie Het Utrechts Archief
Van de Loosdrecht vluchtte een steeg in en verstopte zich. De overige kinderen renden de andere kant op en verstopten zich in een schuur. Verton liep achter ze aan. "Hij riep heel hard dat ze er uit moesten komen. Dat deden ze, maar Teunis de Man bleef verstijfd van angst zitten. Toen zette Verton de 'ratel' aan."
Dwars door de deur
Van de Loosdrecht begint te snikken als hij terugdenkt aan het gruwelijke moment dat de SS'er met zijn machinegeweer het vuur opende, dwars door de deur. "Die jongen heeft zo verschrikkelijk geleden! Het is 75 jaar geleden, maar het is als de dag van gisteren. Zoiets vergeet je nooit, nooit meer."
Dick van de Loosdrecht herinnert zich de gruweldaden van SS'er Evert Verton nog levendig. Foto: RTV Utrecht
Een andere SS'er kwam op het geluid af en werd volgens Van de Loosdrecht heel boos op Verton. "Toen hebben ze de zwaargewonde Teunis naar een nabijgelegen noodhospitaal gebracht waar hij geopereerd werd. Hij overleefde de schietpartij, maar bleef tot zijn dood aan een rolstoel gekluisterd. Hij had altijd pijn."
Fel vuurgevecht
De schietpartij in de Molenstraat is niet de enige van die dag in Veenendaal. Verderop, op de kruising van de Buurtsteeg met de Stationsweg, ging het ook mis. "Een aantal mannen van de Binnenlandse Strijdskrachten gaan dan kijken hoe de situatie in Veenendaal is", schetst Van den Heuvel. "Op de kruising komen ze een groep bewapende SS'ers tegen. Er onstaat een fel vuurgevecht."
"Drie jonge jongens van de Binnenlandse Strijdkrachten laten het leven. Op dat moment wordt er dus in allerlei andere plaatsen in Nederland volop feest gevierd. Daar werd hier op dat moment nog niet aan gedacht. Er hingen wel wat vlaggen, maar de SS'ers schoten er gewoon gaten in."
Vlaggen wapperen
Op 9 mei, aan het eind van de middag, konden in een groot deel van Veenendaal de vlaggen echt wapperen. De Duitsers hadden Nederland al vier dagen eerder opgegeven.
Uitzinnige inwoners van Veenendaal verbranden NSB-vaandels en een portret van Adolf Hitler. Foto: Collectie Het Utrechts Archief
"Dit jaar is dat 75 jaar geleden", zegt Van den Heuvel. "Daarom ben ik in gesprek met de gemeente Veenendaal om juist op die dag iets extra's te doen in de stad. 5 mei is een datum waarop Nederland de bevrijding viert, maar 9 mei is een dag waar we een extra rondje omheen moeten zetten. Toen pas kon ook Veenendaal opgelucht ademhalen."