De cijfers liegen niet: de NSB, de beweging van landverraders met hun hoofdkwartier in Utrecht, telde eind 1941 drie keer zoveel aanhangers als voor de Duitse bezetting.
Zesduizend NSB'ers staan als haringen in een ton te luisteren naar toespraken bij de viering van het tienjarig bestaan van hun beweging. Het is 14 december 1941 en rijkscommissaris Seyss-Inquart kondigt in zijn rede aan dat alle politieke partijen in Nederland worden verboden, maar de NSB mag blijven bestaan. Twee dagen eerder heeft hun leider Anton Mussert in Berlijn persoonlijk trouw gezworen aan Adolf Hitler.
Hitlergroet bij het tienjarig bestaan van de NSB in de Utrechtse Groentenveiling. Foto: M.E.F. Sagers, beeldbank NIOD (Bewerking door RTV Utrecht)
De foto die in Utrecht is gemaakt heeft bijna tachtig jaar na dato nog altijd iets ongemakkelijks: duizenden fanatieke Nederlanders die de Hitlergroet brachten en vol vuur het Horst Wessellied aanhieven. De Nationaal Socialistische Beweging is hét symbool geworden van het verraad aan ons land en aan ons koningshuis.
Enorme aanhang
De pro-Duitse NSB kon al vanaf de oprichting begin jaren dertig rekenen op een grondige afkeer van veel landgenoten. En toch vormde die menigte in de Groentenveiling aan de Croeselaan nog maar een fractie van de enorme aanhang die de beweging op dat moment had.
De cijfers liegen niet. Bij het tienjarig bestaan had de NSB ruim 90.000 leden, en dat is bijna drie keer zoveel als vlak voor de meidagen van 1940, toen het ledental nog terugliep. Direct na de Duitse inval kreeg de beweging alsnog een enorme opleving. Al die nieuwkomers die kennelijk eieren voor hun geld kozen werden door de oude garde spottend 'meikevers' genoemd, maar ze vormden naarmate de bezetting voortduurde uiteindelijk een meerderheid binnen de NSB.
Hagespraak der bevrijding
Op 22 juni 1940 kwamen uit alle hoeken van het land zo'n twintigduizend NSB-leden naar Lunteren voor een grote bijeenkomst in de open lucht. Tussen vlaggen en vaandels klonken strijdliederen en de NSB-kreet "Hou zee!" Voor een enthousiaste menigte sprak hun leider Anton Mussert zijn 'Hagespraak der bevrijding' uit. Mussert vond dat Nederland niet in oorlog was met de nazi's, maar door de Duitsers juist werd beschermd tegen de 'Brits-Joodse heerschappij'. Anderhalve maand na de bloedige strijd om Nederland schaarde de NSB zich openlijk en hartstochtelijk achter de Duitse bezetters.
Domplein, 3 oktober 1942: openbare ceremonie van de Weerbaarheids-Afdeling, de geüniformeerde partijmilitie van de NSB. De NSB noemde haar thuisbasis Utrecht de 'stad der beweging'. Foto: J. Schipper, collectie Het Utrechts Archief (Bewerking door RTV Utrecht)
Toen eind 1941 alle politieke partijen en bijeenkomsten - ook de hagespraken van de NSB - werden verboden, was de NSB de enige politieke beweging die van de nazi's nog mocht blijven bestaan. Mussert was met zijn inmiddels massale aanhang doorgedrongen tot in de hoogste kringen van de bezettingsmacht. En dat, terwijl hij eigenlijk een uitgesproken nationalist was, die eerder nog had gehoopt dat Nederland zelfstandig naast Duitsland zou kunnen bestaan.
Historicus Maarten van Rossem over Anton Mussert, de provincieambtenaar die Nederlands grootste landverrader werd
Mussertbrug
Vraag je in Loenen aan de Vecht naar de Cronenburgherbrug, dan is de kans groot dat oudere inwoners zeggen: "Je bedoelt de Mussertbrug?" Na een studie aan de hogeschool in Delft was Mussert in de jaren twintig opgeklommen tot hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaat in Utrecht. Hij ontwierp bruggen en voerde onder meer de nog altijd functionerende Mussertpaaltjes in, die land van het provinciebeheer afscheiden van particuliere grond.
Provinciebestuur en ambtenaren inspecteren vanuit smalspoorkarretjes wegwerk bij Willeskop. Links vooraan Anton Mussert. Foto: collectie Het Utrechts Archief
Mussert was betrokken bij het ontwerp en de aanleg van het huidige Amsterdam-Rijnkanaal. Dankzij hem kwam de waterweg langs Utrecht, waardoor de industrie daar een belangrijke impuls kreeg. Hij was een fel tegenstander van het plan om een kanaal tussen Rotterdam en Antwerpen aan te leggen, omdat hij dat niet in het belang van Nederland vond.
Mussolini en Hitler
Tijdens de crisisjaren besloot Mussert in de politiek een nationalistisch reveil te veroorzaken. Hij richtte in 1931 in zijn woonplaats Utrecht de Nationaal-Socialistische Beweging op. De fascist Benito Mussolini was zijn grote voorbeeld en ook van Hitlers NSDAP nam hij partijstandpunten over. Van de rijkspartijdagen van de NSDAP nam hij ook het idee van de hagespraken over. Sinds 1936 organiseerde de NSB zes van die landdagen om de eenheid in de beweging te versterken.
Mussert stond voor tucht, orde en een sterk bestuurd Nederland dat, eventueel aangevuld met Vlaanderen, zelfstandig naast Duitsland zou kunnen bestaan. Met de rassenleer en het antisemitisme van de nazi's had hij aanvankelijk niets op. Maar de anti-parlementaire opvattingen van de NSB zorgden er al snel voor dat de overheid het ambtenaren verbood om lid te zijn. Mussert, zelf ambtenaar in de provincie Utrecht, nam in 1934 ontslag en koos definitief voor de politiek.
Softe versie
"Het partijprogramma van de NSB werd een softe versie van dat van de NSDAP", zei NIOD-onderzoeker René de Kok in 2015 in Van Rossem Vertelt op RTV Utrecht. "Toen hij tijdens de bezetting gedwongen werd om Joodse NSB-leden uit de beweging te zetten, zei hij dat dat het ergste was wat hij ooit heeft moeten doen. Voor zijn Joodse vrienden probeerde hij ook een voorkeursbehandeling te regelen."
Leden van de NSB, de Weerbaarheidsafdeling en de Nationale Jeugdstorm brengen in de oorlog de Hitlergroet bij de Stadsschouwburg in Utrecht, vermoedelijk bij de viering van de verjaardag van Anton Mussert op 11 mei. Jaartal niet bekend. Foto: NSB-fotograaf, collectie Het Utrechts Archief
Toch is er weinig aan Musserts houding tegenover de rassenleer van de nazi's dat voor hem spreekt. "Als hij in 1943 berichten krijgt over wat er in de gaskamers in Duitsland gebeurt spreekt hij wel over een ereschuld van de Duitsers, maar hij protesteert niet. Dat tekent zijn karakter", aldus De Kok. "Hij hoort het, hij mompelt wat, maar hij gaat er niet tegenin en hij ziet ook geen reden om zijn steun aan de bezetter in te trekken."
Hoogverraad
Mussert bleef de nazi's tot aan het einde van de oorlog dienen en heeft voor zover bekend nooit spijt betuigd voor wat zijn verbond met Hitler heeft veroorzaakt. Na de bevrijding werd hij veroordeeld voor hoogverraad en hulp aan de vijand. Zelf hoopte hij dat hij en zijn volgelingen ooit nog eens gerehabiliteerd zouden worden.
Mussert ontmoette Adolf Hitler persoonlijk in Berlijn op 12 december 1941. Links in beeld rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. Foto: Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon / Liberty Park, beeldbank NIOD
Op 7 mei 1946, precies een jaar na zijn arrestatie, werd Anton Mussert op de Waalsdorpervlakte door een vuurpeloton terechtgesteld. Dat zijn laatste woorden tot staatsgeheim zijn verklaard en pas na 75 jaar zouden worden vrijgegeven is een gerucht dat na de oorlog is ontstaan. De Amsterdamse eindexamenleerlingen Jeanny Wijdenes en Marte Kruijt maakten RTV Utrecht er na publicatie van dit artikel op attent dat dat gerucht niet op waarheid berust. Ze maakten over de kwestie een documentaire.
