Wanneer eindigde de Tweede Wereldoorlog? Hint: het was niet in mei 1945. "We zijn het verplicht om stil te staan bij de mensen die gevochten hebben in Nederlands-Indië."
Lange tijd wilde niemand de verhalen vertellen en horen, maar inmiddels herdenken we in de provincie Utrecht al jaren het einde van de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië. Op 15 augustus worden in onder meer Baarn, De Bilt en Breukelen plechtigheden gehouden.
Overgave
Precies op deze dag hield de Japanse keizer een radiotoespraak waarin hij de overgave bekendmaakte. Nederlands-Indië was vrij van de bezetting van Japan. Het betekende het einde van de oorlog in Zuidoost-Azië. Het is nog altijd een belangrijke dag voor Renie Vis-de Ceuninck van Capelle uit Breukelen.
Haar vader, Frits Rudolf de Ceuninck van Capelle, was 3,5 jaar krijgsgevangene op Java en Singapore. Hij werkte aan de Birma-spoorweg en in een kolenmijn in Japan. Eind jaren '50 vertrok hij met zijn vrouw Clara en dochter Renie naar Nederland, net als 300.000 anderen. Zijn oorlogsverhaal moest Renie zelf uitzoeken: "Als ik m'n vader vroeg wat hij had meegemaakt, dan zei hij: Het was erg, en nu over tot de orde van de dag."
Buigend Riet
In 1997 overleed Renies vader. Zijn oorlogservaringen nam hij mee in zijn graf. Twintig jaar later kreeg Renie tips hoe ze toch meer te weten kan komen, toen ze gastlessen ging geven over de oorlog in Zuidoost-Azië. Het boek Buigend Riet van Dam Backer bleek vol informatie te zitten.
"Backer was de leidinggevende van mijn vader in het krijgsgevangenkamp", zegt Renie. "Hij hield een dagboek bij en daar staat in wat mijn vader heeft meegemaakt. Zijn naam wordt zelfs genoemd!"
Kameraden begraven
Met kampkaarten en een oud interview in Vrij Nederland kon Renie al snel een groot deel van zijn belevenissen reconstrueren. Uit het vraaggesprek bleek bijvoorbeeld dat Frits het vooral vreselijk vond dat hij zoveel kameraden moest begraven vanwege het voedseltekort. Ze aten alleen maar zeewier.
"Omdat ze niet alle monden konden voeden, dreven ze gevangenen op een hoop en lieten ze ze gewoon staan", vertelt Renie. "Mijn vader zag de gieren erop af komen. Hij kreeg dan na hun dood de opdracht om ze te begraven. Dat beeld zag hij nog vaak voor zich, vertelde hij in dat interview."
Van kamp naar kamp
Jarenlang trok de vader van Renie van kamp naar kamp. Steeds weer voelden de gevangenen de angst voor wat ze er aan zouden treffen.
Renie: "In Japan heerst natuurlijk een andere cultuur, maar het was even erg als wat de Duitsers hebben gedaan. Ik begon aan dat boek te lezen alsof het een roman is, maar je denkt op een gegeven moment: Ja, wacht even. Dit alles heeft mijn vader ook doorstaan."
Geen vragen stellen
Vele tientallen jaren na de bevrijding druppelen verhalen als deze mondjesmaat door. Lange tijd is de oorlog in Zuidoost-Azië in ons land nauwelijks een onderwerp van gesprek geweest.
Renie en haar ouders na de oorlog. Foto: Archief Renie Vis-de Ceuninck van Capelle
"Ik heb het geluk gehad dat mijn vader met name psychisch de oorlog goed uit is gekomen", zegt Renie. "Een oom van mij is mentaal volledig ingestort. Je mocht hem geen vragen stellen. Hij stopte het heel lang weg. Maar een jaar voordat hij overleed, kwam alles eruit." De vader van Renie hield de kaken echter stijf op elkaar. "Misschien ook wel om mij die vreselijke verhalen te besparen."
Mooi weer
Zeker in de begintijd net na de oorlog hoefde je in Nederland niet over de verschrikkingen in Nederlands-Indië te beginnen. Renie vertelt over leerkrachten die destijds vroegen of een leerling iemand kende die in de Tweede Wereldoorlog gevochten had.
Renie en haar vader na de oorlog. Foto: Archief Renie Vis-de Ceuninck van Capelle
"Dan zaten daar ook kinderen uit Nederlands-Indië bij, met familieleden die krijgsgevangenen waren. Maar dan zei de leerkracht: Dat is anders. De oorlog daar was niet zo erg, er was daar mooi weer en geen hongerwinter. En jullie hadden daar eten want de vruchten groeiden aan de bomen. Dat is letterlijk gezegd! Nou, dankje de koekoek", zegt Renie vol emotie. "Alle krijgsgevangenen moesten urenlang gebogen in de brandende zon staan."
"Sudah"
Sera de Groot is de organisator van de herdenking in De Bilt. Zij kent de verhalen maar al te goed.
"De Nederlanders hadden er geen boodschap aan en mensen uit Indonesië hielden hun mond maar. Wij hoorden zelf ook niets van onze ouders. Je wist als kind dat je er niets over moest vragen. Dan zeiden ze 'Sudah'. Dat is een typisch Indonesische uitdrukking waarmee je zegt: Ach laat maar, dat is geweest."
Einde van de oorlog
Op 15 augustus worden de verhalen van deze oorlog wel verteld, bijvoorbeeld in de Pauluskerk in Breukelen. Baarn herdenkt het einde van de oorlog jaarlijks bij het bevrijdingsmonument op het Stationsplein. Ook bij het gemeentehuis van de Bilt wordt stilgestaan bij de capitulatie van Japan. Daar zien ze dat steeds meer jongeren op de plechtigheid afkomen.
"Gelukkig, ja!" verzucht Sera. Het komt volgens haar door de vakantie, maar ook omdat de verhalen eindelijk verteld worden. "Opa's en oma's durven er meer over te praten. En daar profiteren de kinderen van. Mijn kleindochter van 13 die vraagt ook hoe het zit en dan vertel je. Die kinderen komen uiteindelijk ook op de herdenking af."
Levensverhaal
Renie Vis-de Ceuninck van Capelle is een van die verhalenvertellers. In de Pauluskerk in Breukelen vertelt zij het indrukwekkende levensverhaal van haar vader.
"Hij is nu overleden. En ik vind dat zijn verhaal verteld mag worden", aldus Renie. "Het is bijzonder door die context. Ik wil het graag vertellen en vind dat ook heel mooi."
