Gevangenis Wolvenplein was in de oorlog een Untersuchungs- und Strafgefängnis van de Duitsers. Cipiers met knuppels konden feitelijk doen wat ze wilden.
Het is een van de oudste huizen van bewaring in Nederland. In Penitentiaire Inrichting Wolvenplein in Utrecht hebben sinds halverwege de negentiende eeuw duizenden mensen vastgezeten. De cellen staan sinds 2014 leeg, maar nog altijd ademt Wolvenplein de sfeer van een gevangenis: galerijen vol cellen, dikke deuren en kijkluikjes, een simpele inrichting met een bed, een tafel, een wastafel en een toilet.
Wachten op de rechter
Bert Poortman is gids in het monumentale gebouw en kent alle hoeken en gaten. "Het is altijd een gevangenis geweest voor mensen die moeten wachten op hun gang naar de rechter. Dat was aan het begin van de oorlog ook zo. Toen zaten hier echt wel mensen die iets op hun kerfstok hadden."
In 1942 kreeg het personeel een Duitse directeur en veranderden het regime en de populatie. "Er werden vanuit het hele land mensen naar Utrecht gebracht die zich niet aan de regels van de bezetter hielden. Te veel voedselbonnen op zak, documenten met anti-Duitse teksten en dat soort zaken. Relatief kleine vergrijpen waar fikse straffen op stonden."
Atlantikwall
De gedetineerden werden door de Sicherheitsdienst verhoord en als het dossier rond was moesten ze zich in de toenmalige rechtbank aan de Hamburgerstraat verantwoorden. Als er een hoge straf werd uitgesproken, werden ze ofwel overgeplaatst naar het gevreesde Kamp Amersfoort of ze gingen naar het 'Oranjehotel' in Scheveningen.
Op 6 mei 1945 werden ongeveer 133 politieke gevangenen en 117 manschappen Binnenlandse Strijdkrachten vrijgelaten uit de gevangenis op het Wolvenplein. Foto: Collectie Het Utrechts Archief
"Maar dat lag midden in de Atlantikwall, de verdedigingslinie die de Duitsers langs de kust hadden aangelegd", vertelt Poortman. "Daardoor kwam Wolvenplein in beeld als Duitse gevangenis. Met de komst van de Duitse directeur kregen veel NSB'ers de kans om in de gevangenis cipier te worden. Dat wilden ze maar al te graag."
Knuppel
Uitgerust met een knuppel konden de bewakers in feite doen wat ze wilden. Niet zelden werden gevangenen van trappen geduwd of in elkaar geslagen. "Na de oorlog kwamen de verhalen van die wantoestanden pas echt naar boven", zegt Poortman. "Zonder gedegen opleiding tot cipier wisten de bewakers niet hoe ze met gevangenen om moesten gaan. De knuppel werd toen vaker gebruikt dan eigenlijk nodig was."
"Meerdere mensen in een piepkleine cel was geen uitzondering"
Er waren cipiers die de gevangenen wel een beetje hielpen. Door bijvoorbeeld boodschappen over te brengen aan familieleden. "Maar er waren er ook die, als een gevangene vanwege de kou in het gebouw van vrienden een paar warme sokken of een dikke trui kregen toegestuurd, die kleding gewoon achterover drukten."
Overvalplannen
In de gevangenis zaten ook verzetsstrijders die de Duitse bezetter hadden geprobeerd te saboteren of geallieerde piloten hadden geholpen om uit handen van de nazi's te blijven. De kans dat iemand na een hardhandig verhoor zou breken en de hele verzetsgroep zou verraden was een groot risico. Daarom is er een plan geweest om de gevangenis te overvallen om mensen te bevrijden, weet Poortman.
"Maar in die periode werden hier al geregeld willekeurig gevangenen uit hun cel gehaald als represaille na een aanslag op Duitsers of Duitse doelen. Die gingen naar Fort De Bilt of Fort Rhijnauwen, waar ze zonder pardon werden gefusilleerd. Uiteindelijk bleek het risico te groot en is de overval nooit doorgegaan."
Meerdere mensen in piepkleine cel
In de hoogtijdagen van de periode dat de Duitsers en de NSB er de scepter zwaaiden zaten in Wolvenplein ruim vierhonderd mensen vast. Er waren zo'n 170 cellen en dus moesten de gedetineerden inschikken. "In alle ruimtes werden mensen vastgezet. Meerdere mensen in een piepkleine cel was geen uitzondering", zegt Poortman. "Tot de meidagen van 1945. Toen waren de rollen ineens omgedraaid."
Links Cornelis van Ravenswaay na de bevrijding aan het werk in de keuken van strafgevangenis Wolvenplein. Rechts (foto: J. Schipper) Van Ravenswaay op 25 april 1942 bij zijn installatie als burgemeester van Utrecht. Foto's: Collectie Het Utrechts Archief, bewerking door RTV Utrecht
Collaborateurs en NSB'ers werden in die dagen overal in de stad opgepakt en in Wolvenplein in de cel gegooid. Onder hen was ook de toenmalige NSB-burgemeester Cornelis van Ravenswaay. "De bewakers die voorheen voor de deur van een cel stonden, zaten er nu achter. En niet iedereen werd uit de gevangenis bevrijd, want hier zaten ook mensen die echt wel criminele dingen hadden gedaan. Die celdeuren bleven dus gewoon op slot", lacht de gids.
In de verkoop
Sinds een aantal jaar is Wolvenplein een verzamelplaats voor startups en kleine bedrijfjes. Ook is er een escaperoom gevestigd. Binnenkort gaat het Rijksmonument officieel in de verkoop.
Poortman hoopt dat de nieuwe eigenaar oog houdt voor de historie van het gebouw, en zeker voor de donkere periode van de Tweede Wereldoorlog. "Zodat mensen kunnen zien en voelen hoe het was om hier vast te zitten. In eenzame opsluiting en met meerdere mensen op een cel. Ik denk dat dit gebouw daar een belangrijke functie in kan vervullen."
Wolvenplein is te bezoeken voor een rondleiding.
