ARNHEM - Op 7 en 8 oktober 1941 houdt de Duitse Ordnungspolizei de eerste grote Jodenrazzia in Gelderland. In Arnhem en op veel plaatsen in de Achterhoek worden zeventig Joodse mannen uit hun huis gehaald en afgevoerd naar concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk. Een berucht kamp: zestig van de zeventig mannen zijn er in oktober omgebracht, de laatste van het transport met Gelderse Joden sterft op 31 december 1941.
De mannen van de Ordnungspolizei zijn, op sommige plekken geholpen door Nederlandse politieagenten, naar huizen van willekeurige Joodse mannen gereden om ze op te pakken. Die willekeur was heel bewust, de Duitsers willen Joden angst aanjagen en ervoor zorgen dat ze zich vogelvrij voelen. Op dinsdag 7 en woensdag 8 oktober slaan ze toe in Aalten, Arnhem, Apeldoorn, Borculo, Doetinchem, Lochem, Ruurlo, Terborg, Winterswijk en Zutphen.
Waarom de Duitsers die dagen juist in Gelderland op Joden jagen is niet duidelijk. Eerder in 1941 zijn al twee Jodenrazzia's in Amsterdam gehouden en half september slaat de bezetter toe in Twente. Die razzia's worden gelegitimeerd als represaillemaatregelen tegen acties van het verzet, maar voor die in Gelderland wordt niet zo'n 'legitimatie' gegeven.
Rauters telefoontje aan Himmler
Loe de Jong suggereert dat een bezoek van de hoogste SS-er in Nederland, Hanns Albin Rauter, aan Berlijn wellicht aanleiding is geweest. In Berlijn belt Rauter met zijn baas Heinrich Himmler, in dat gesprek vraagt hij toestemming om binnen afzienbare tijd zo'n drie- tot vierduizend communisten en Joden tussen de 18 en 35 jaar naar Mauthausen af te mogen voeren. Dit om het communistische verzet te breken en de Joden nog verder te intimideren, in Rauters ogen zijn Joden nog niet bang genoeg. Hoewel Rauter het in september 1941 verder alleen heeft over het afvoeren van communisten naar Mauthausen, acht Loe de Jong het plausibel dat het contact met Himmler een rol heeft gespeeld bij de grote Jodenrazzia's in Twente en Gelderland.
De enige bewaard gebleven foto van Lo Wijler, linksonder op de foto - Old Reurle
De arrestatie van Lo Wijler
Één van de zeventig mannen die tijdens de razzia worden opgepakt is Salomon, Lo, Wijler uit Ruurlo. De familie Wijler woont al meer dan een eeuw in Lochem en omgeving. Lo heeft samen met zijn vrouw Reina een manufacturenwinkel in de Ruurlose Dorpsstraat. Op woensdag 7 oktober, rond zeven uur 's morgen, zit Lo met Reina, hun Enschedese onderduiker Bernard Sanders en diens vrouw aan het ontbijt als de Duitsers aan de deur staan om Lo op te pakken. Sanders is aan de Jodenrazzia in Enschede op 15 september ontkomen en heeft besloten naar bekenden in de Achterhoek te gaan, omdat hij denkt dat het daar veiliger is. De eerste overlijdensberichten van Twentse Joden zijn inmiddels bezorgd vanuit Mauthausen.
Bernard Sanders met zijn vrouw en zoon Johan, alleen Johan overleeft de oorlog - Old Reurle
Een buurmeisje ziet het gebeuren, net als een paar jongens uit het dorp die zich voor het hotel aan de overkant verzamelen om naar school te fietsen. Wat zich binnen precies heeft afgespeeld is niet duidelijk, maar waarschijnlijk zijn de vrouwen samen in bed gekropen om te schijn te wekken dat er geen mannen in huis zijn. Maar de vier ontbijtbordjes verraden Lo en Bernard. De getuigen horen dat er hartverscheurend geschreeuwd wordt in het huis. Lo weet nog te ontsnappen en rent de tuin in, maar daar krijgen Duitsers hem te pakken. Hij wordt hard geschopt en geslagen, zo hard dat de ooggetuigen even bang zijn dat hij overleden is. Maar hij krabbelt overeind, moet zich binnen aankleden en wordt daarna in de arrestantenwagen gezet. Bernard Sanders wordt op het balkon ontdekt en ook afgevoerd.
Een paar dagen later krijgt Reina Wijler bericht:
Briefkaart die via via bij de vrouw van Lo Wijler terecht komt - Old Reurle
Waarschijnlijk is de briefkaart verstuurd uit Arnhem, waar alle opgepakte Joden worden samengebracht voor het transport naar Mauthausen. De mannen houden zich nog flink en Reina Wijler moet zich vooral geen zorgen maken, want alles komt goed. De trein vertrekt op 9 oktober en komt daar waarschijnlijk aan op zaterdag de elfde, want op die dag is Lo geregistreerd. Een registratiekaart is naar zijn vrouw gestuurd en bewaard gebleven:
Bericht van aankomst van Lo Wijler in Mauthausen - Old Reurle
Het is het laatste teken van leven van Lo Wijler dat Ruurlo zal bereiken, op 31 oktober is hij dood. Bernard Sanders sterft al eerder, op 17 oktober, zes dagen na aankomst in Mauthausen.
Alle nabestaanden van de zeventig afgevoerde Joden krijgen in de late herfst en vroege winter van 1941 overlijdensberichten toegestuurd, met daarop onwaarschijnlijke doodsoorzaken als een hersenschudding of trombose en Mauthausen als sterfplek. Mauthausen krijgt daardoor een zeer afschrikwekkende naam en dat is precies de bedoeling van de Duitsers. Joden moeten zo bang worden om in Mauthausen terecht te komen dat ze zich verder koest houden en niet in opstand komen.
Graag willen we zoveel mogelijk mannen die op 7 en 8 oktober 1941 zijn afgevoerd weer een gezicht geven. Als u foto's van hen of informatie over hen heeft, mail die dan naar de redactie: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Op de website van de lijst met alle Nederlanders die in Mauthausen zijn omgekomen.
De historische vereniging Old Reurle heeft onderzoek gedaan naar hoe het de Joodse gezinnen in Ruurlo tijdens de oorlog is vergaan. Lees meer hierover op hun site.
