RENKUM - Vanaf tientallen vliegvelden in Zuid-Engeland stijgen op zondag 17 september 1944 duizenden vliegtuigen op. De grootste lucht-armada ooit zet koers naar Zuidoost-Nederland. Achter de Duitse linies wordt een leger aan luchtlandingstroepen gedropt. Tegelijkertijd dringen vanuit België grondtroepen Brabant binnen. Operatie Market Garden, bedoeld om een doorbraak naar Duitsland te forceren, is begonnen. Voor de geallieerden is een opmars vanuit Frankrijk rechtstreeks Duitsland in geen optie. De Duitsers hebben aan hun westgrens een sterke verdedigingslinie opgeworpen, de Siegfried-linie. Die loopt van Kleef, ter hoogte van Nijmegen, tot aan de Zwitserse grens. De geallieerden willen deze omzeilen. Het idee is om binnen twee, drie dagen op te rukken van de Belgische grens naar Arnhem en het IJsselmeer. Dan worden de Duitsers in West-Nederland afgesloten van hun achterland en kan de opmars beginnen naar het Ruhrgebied, het economische hart van nazi-Duitsland, en vervolgens naar Berlijn.

De geallieerden zijn optimistisch over hun offensief. Toch zijn er problemen. Het grootste is de bevoorrading. Goederen moeten helemaal vanaf de invasiestranden in Normandië worden aangevoerd. De aanvoerwegen zijn te lang en raken regelmatig overbelast en verstopt. Eigenlijk zouden de geallieerden zich op het vrijmaken van de Scheldemonding moeten richten, zodat ze de haven van Antwerpen kunnen gebruiken voor hun aan- en afvoer. Maar de vijand is op de loop en dat wil het opperbevel zo houden. Als de operatie slaagt, is de oorlog met Kerstmis 1944 voorbij, belooft Montgomery. Die snelle opmars is alleen mogelijk als de vele bruggen in Nederland worden veroverd voor de Duitsers ze opblazen. Hiervoor worden parachutisten ingezet. Ze zijn lichtbewapend en zullen de essentiële bruggen maar kort kunnen vasthouden.

Market en Garden 

Een sterk Brits grondleger, het 30e legerkorps, moet de para's zo snel mogelijk ontzetten en Arnhem bereiken. De flanken van deze strijdmacht worden gedekt door nog eens twee legerkorpsen, het 8e en het 12e. Market Garden is een tweezijdig plan, waarbij 'Market' voor de luchtlandingen staat en 'Garden' voor de acties van de grondtroepen. Het is gedurfd en ingewikkeld, maar de geallieerden durven de gok aan. In de ochtend van 17 september vliegen 1.400 bommenwerpers naar Zuidoost-Nederland om zo veel mogelijk Duitse luchtafweer uit te schakelen. Rond de middag zien de Nederlanders tegen de wolkenloze hemel - het is een prachtige nazomerdag - een luchtarmada overkomen die haar weerga niet kent. Er verschijnen die dag bijna vijfduizend vliegtuigen boven Nederland, die een luchttapijt vormen van in totaal vijftien kilometer breed en meer dan 150 kilometer lang.

Transportvliegtuigen, zweefvliegtuigen die ze met zich meetrekken, jachtvliegtuigen die hen beschermen. Zo worden met die eerste vlucht meer dan 20.000 soldaten overgevlogen. Deels landen ze in zweefvliegtuigen, deels per parachute. Ooggetuigen zullen de landing van die duizenden neerdwarrelende parachutisten nooit meer vergeten. De bevrijding lijkt nabij. Niet alleen de Nederlanders zijn verrast, ook de Duitsers.

Maandag 18 september 1944. Het vestingstadje Grave is de vorige dag bevrijd door Amerikaanse parachutisten. Tijdens de nacht die ze doorbrengen in het veld horen ze de Brabanders luid zingend de bevrijding vieren. De volgende dag gaan ze de straat op. Op deze foto slaat een bevrijdingsoptocht vanuit de Brugstraat de Rogstraat in en passeert het pand De Pelikaan waar toentertijd de kapper is gevestigd. Voorop loopt de harmonie van de plaatselijke scoutinggroep. Direct achter de welpen een aantal kaalgeschoren vrouwen zogenoemde 'moffenhoeren'.

De Amerikaanse 101e divisie, 'The Screaming Eagles', wordt gedropt in Brabant. Ze landt bij Best, Son, Sint Oedenrode en Veghel. De eenheden moeten diverse bruggen veroveren, Eindhoven innemen en de weg tussen die stad en Grave bij Nijmegen vrij houden van Duitsers. Vooral dat laatste blijkt een lastige klus; de Duitsers duiken overal op. Ze slagen er in de brug over het Wilhelminakanaal bij Son op te blazen. De Amerikaanse parachutisten dopen de tweebaansweg al snel om tot 'Hell's Highway'. 

Duitsers vinden plannen

Bij het Wilhelminakanaal ten zuiden van Dongen maakt een glider een noodlanding. Aan boord bevinden zich Britse officieren en een Amerikaanse verbindingsofficier. Duitsers vinden bij hem een dagorder voor de 101e divisie met de doelen voor 17 september. Om half vier 's middags zitten Student en zijn staf ze te bestuderen. De documenten onthullen op welke dagen en in welke sterkte de geallieerde luchtlandingstroepen zullen neerkomen. Maar bij Son en Veghel, bij Groesbeek en Heelsum zijn op dat moment al negentienduizend geallieerde militairen geland. Precies op tijd en volgens schema. 

Het is de vraag hoeveel voordeel de Duitsers hebben gehad van deze voorkennis van het plan Market. De snelheid waarmee de landingen, vooral op de eerste dag plaatsvinden, leidt niet tot een nieuwe slagvaardige strategie bij de Duitsers. Wel is snel duidelijk hoe kwetsbaar in het begin de smalle bevrijde strook tussen Son en Grave is. De planners van de operatie Market gaan er ook van begin af aan vanuit dat 30% van de drieduizend transporttoestellen en gliders worden neergehaald. De verliezen komen echter bij lange na niet op de ingecalculeerde 900 toestellen; slechts 68 gliders en jagers gaan verloren. 

De Amerikaanse 82e 'All American' luchtlandingsdivisie landt in de omgeving van Groesbeek, Overasselt en Grave en moet zes bruggen veroveren. De belangrijkste zijn die over de Maas bij Grave, de Waal bij Nijmegen en tenminste een brug over het Maas-Waalkanaal. Binnen drie uur na hun landing hebben de Amerikanen de Maasbrug bij Grave in handen. Ook moeten de Amerikanen de hoger gelegen gebieden bij Groesbeek innemen. Het dorpje bevindt zich plots in de frontlinie.

 

Red Devils 

De Britse 1e divisie,'The Red Devils', springt bij Wolfheze en Oosterbeek. Doelen: de Arnhemse spoor- en verkeersbrug. De para's landen op dertien kilometer van de bruggen; op weg naar de stad stuiten de Britten al meteen op Duitse tegenstand. Ze zijn bijna bovenop de restanten van twee SS-pantserdivisies gesprongen. Een kleine groep Britten bereikt niettemin dezelfde avond de noordelijke oprit van de verkeersbrug in Arnhem: het tweede parachutistenbataljon onder leiding van John Frost. Eerder op de dag hebben ze de Arnhemse spoorbrug voor hun ogen zien exploderen. In Noord-Brabant lopen de Britse grondtroepen op zondag en maandag flinke vertragingen op. Zoals in Eindhoven, dat pas op 18 september wordt bevrijd en waar een uitzinnige menigte een snelle doortocht van de troepen onmogelijk maakt. Ook moet de brug bij Son hersteld worden. Bij Eerde en Veghel landen de para's van het 501e Parachute Infantry Regiment. die geen tegenstand ondervinden. De spoorbrug en de verkeersbruggen over de Aa worden ingenomen.

Bevrijders in Oosterbeek - Foto Publiek Domein

Ook in Veghel zingen en dansen de mensen op straat; de Amerikaanse soldaten worden overladen met bier, melk en fruit. Maar het is nog gevaarlijk in het gebied. Op maandag worden de Veghelse bruggen bestookt door Duitse vliegtuigen en aan weerszijden van de smalle corridor - de route tussen de Belgische grens en Nijmegen die de geallieerden vrij moeten houden - maken Duitse troepen zich op voor een tegenaanval. De bevolking blijft echter optimistisch en vrolijk. Collaborateurs worden uit hun huizen gehaald en de vrouwen onder hen worden kaalgeschoren. Op dinsdagmiddag 19 september rijden de Britten Nijmegen binnen. Daar hebben de Amerikanen de Waalbrug nog steeds niet in handen omdat de Duitsers in allerijl een SS-bataljon naar Nijmegen hebben gestuurd. Ook een nieuwe aanval met ondersteuning van Engelse tanks mislukt. Overal in het gebied waar operatie Market Garden plaatsvindt krijgen de geallieerden massaal hulp en ondersteuning van burgers. De lokale bevolking treedt op als gids, verschaft inlichtingen en eten en bewaakt krijgsgevangenen. 

Meevechten

Sommigen streekbewoners nemen zelfs deel aan de strijd. Iedere geallieerde soldaat heeft 76 gulden nieuw Nederlands geld bij zich en een landkaart. Maar die is zo slecht bijgewerkt dat de verkeersbrug over de Rijn bij Arnhem (in 1934 in gebruik genomen) er niet op staat. De brug waar alles om draait, ontbreekt. Op 18 en 19 september raakt Market Garden dieper in de problemen. De luchtlandingstroepen krijgen versterkingen van nieuwe para's die worden gedropt, maar bij de Arnhemse Rijnbrug zijn Frost en zijn mannen inmiddels omsingeld. De rest van de Britse divisie wordt teruggedrongen naar Oosterbeek. De gevechten zijn zwaar. De Duitsers hebben de overhand, maar zijn geschokt door de felheid van de Britse para's.
Er komen berichten van de Nederlandse ondergrondse in Arnhem: 'De Duitsers winnen'. De corridor in Brabant staat onder toenemende Duitse druk. Market Garden wankelt. James Gavin, de commandant van de 82e luchtlandingsdivisie, komt met een stoutmoedig plan op de proppen om de impasse bij Nijmegen te doorbreken. Hij wil in canvasbootjes onder Duitse vuur de Waal oversteken. Het lijkt een zelfmoordmissie.  Woensdag 20 september bereikt de strijd een hoogtepunt. Door slecht weer kan een derde landing van gliders en parachutisten niet doorgaan. De Duitsers maken het de Britten bij de Arnhemse Rijnbrug steeds moeilijker. In Brabant wordt de aanvoerroute van de geallieerden opnieuw aangevallen. Bij Nijmegen worden drie Duitse tegenoffensieven op het nippertje afgeslagen.

De opmars gestuit

Er is ook een lichtpuntje voor de bevrijders. De geallieerden zijn de Waal over. Rond het middaguur van donderdag 21 september trekken over de veroverde Waalbrug Britse Sherman-tanks de Betuwe in. Ver komen ze echter niet. De geallieerden zijn te laat. Een brug verderop hebben John Frost en zijn bataljon zich een paar uur eerder moeten overgeven. Duitse tanks stromen over de Rijnbrug de Betuwe in. Daar stoppen ze hun oprukkende Britse tegenhangers. Nijmegen is nu vrij, maar de stad en haar bruggen zullen nog vele maanden onder vuur van de vijand blijven.In de regio Arnhem kunnen de Duitsers zich na de gevangenneming van het restant Britten bij de brug nu concentreren op de Rode Duivels in Oosterbeek. De Britten hebben nog maar een klein gebied in handen tussen hotel Hartenstein, hun hoofdkwartier, en de Rijn. De Duitsers maken dit gebied - de Britten noemen het 'perimeter', de Duitsers spreken van 'der Hexenkessel'- steeds kleiner.

Duitse middelzware tank met Engelse parachute op de voorgrond, Oosterbeek september 1944
Foto Regionaal Archief Nijmegen, J.F.M. Trum-Fotopersbureau Gelderland 

Donderdag landt in de Betuwe bij Driel aan de zuidkant van de Rijn een Poolse parachutistenbrigade. De Polen proberen de Rijn over te steken en de Britten te hulp te komen. Dat lukt maar mondjesmaat onder het hevige afweervuur van de Duitsers.Ook het grondleger weet de Britse para's niet te ontzetten. Bij Elst stokt de opmars; de Duitsers hebben er snel een sterke stelling weten te bouwen. De geallieerden krijgen weer te maken met logistieke problemen. Voorraden, troepen en materiaal komen nauwelijks meer door de corridor in Brabant. Op vrijdag 22 september, een dag die de annalen van de geallieerden zou ingaan als 'Black Friday', weten de Duitsers de aanvoerroute zelfs helemaal door te snijden. Geen goederen en materieel meer voor de Britten en vanwege het slechte weer is er die dag geen enkele bevoorradingsvlucht uit Engeland. De blokkade lijkt de doodsteek voor de slag om Arnhem. De zware gevechten langs Hell's Highway zaaien overal angst omdat in veel bevrijde dorpen de Duitsers weer terugkeren.Op zaterdag 23 september klaart het weer op en worden weer bevoorradingsvluchten gehouden. De Amerikaanse luchtlandingsdivisies raken nu pas op volle sterkte. Voor Market Garden is het te laat. De Britten zitten muurvast in de Betuwe. 'Hell's Highway' blijft een levensgevaarlijke weg; op zondag nemen de Duitsers er opnieuw bezit van. De bevolking van het zwaar beschadigde stadscentrum van Arnhem moet op last van de Duitsers evacueren. De Oosterbeekse 'perimeter' krimpt verder onder zware Duitse aanvallen. 

Vlucht over de Rijn

Het restant van de Britse eerste luchtlandingsdivisie heeft op maandag 25 september geen keus meer. De drieduizend overgebleven soldaten zitten als ratten in de val. De volgende nacht steken er 2400 de Rijn bij Driel over en vinden hun weg naar de 'bevrijde' Betuwe en Nijmegen. In de middag van dinsdag 26 september trekken de Duitsers de 'perimeter' binnen. Het laatste stukje bevrijd gebied boven de Rijn is gevallen. Market Garden wordt afgeblazen. De kansen voor Market Garden zijn door de geallieerden te optimistisch ingeschat. De Duitsers blijken nog wel degelijk te willen vechten en hun improvisatievermogen is veel groter dan gedacht. Bovendien heeft niemand tijd gehad om de plannen van de luchtlandingsdivisies en het grondleger kritisch te bekijken, af te stemmen of goede inlichtingen te verzamelen.
Er waren ook te weinig vliegtuigen om de luchttroepen in een keer over te zetten. Onder druk van de Amerikaanse luchtmacht sprongen de para's bij Arnhem en Nijmegen te ver van hun doelen af, waardoor het verrassingseffect weg was. De geallieerden werden geplaagd door slecht weer en haperende communicatie onderling. Een andere reden voor de mislukking: de kwetsbare corridor naar Nijmegen. Veel meer dan een brug te ver was Market Garden een weg te weinig. Operatie Market Garden is de laatste overwinning van de Duitsers in West-Europa. De geallieerden verliezen in minder dan tien dagen ongeveer 17.000 man, de Duitsers naar schatting rond de 13.000. Het uiteindelijke doel van de operatie - beëindiging van de oorlog in 1944 - wordt niet gehaald. De Tweede Wereldoorlog in Europa zal zich nog meer dan een half jaar voortslepen. Wel zijn grote delen van Zuid-Nederland bevrijd.  

Bron: Weg naar de Bevrijding